Η πράσινη μετάβαση στα Δυτικά Βαλκάνια απαιτεί μεγαλύτερη εστίαση στη βιώσιμη καινοτομία

17/01/2025

Οι οικονομίες των Δυτικών Βαλκανίων βρίσκονται στην αρχική φάση της πράσινης μετάβασης, υστερώντας σε σχέση με τις χώρες της ΕΕ, σύμφωνα με διάφορους δείκτες. Η πρόοδος στην έξυπνη εξειδίκευση — που εισήχθη το 2016 και περιλαμβάνει κοινά χαρακτηριστικά με την πράσινη μετάβαση, όπως η βιωσιμότητα, οι περιβαλλοντικές προτεραιότητες, οι κοινωνικές προκλήσεις και η ψηφιοποίηση — μπορεί να συμβάλει στην απελευθέρωση του δυναμικού ενός πράσινου μετασχηματισμού, σύμφωνα με ανάλυση του ΚΚΕρ.

Τα ευρήματα δημοσιεύονται στην έκθεση «Πράσινη μετάβαση και έξυπνη εξειδίκευση στα Δυτικά Βαλκάνια». Διερευνά τις περιφερειακές ικανότητες έρευνας και καινοτομίας για την πράσινη μετάβαση μέσω του φακού της έξυπνης εξειδίκευσης και επισημαίνει τις δράσεις πολιτικής για τη μόχλευση αυτών των ικανοτήτων εντός τόσο των εθνικών πλαισίων όσο και των συνεργατικών πρωτοβουλιών. Η έκθεση αναλύει τις κύριες προκλήσεις και ευκαιρίες, τονίζοντας την ανάγκη για ενισχυμένο διυπουργικό συντονισμό, συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών, αναβάθμιση των δεξιοτήτων και επανειδίκευση του εργατικού δυναμικού, καθώς και ευαισθητοποίηση του κοινού για τη στήριξη ενός επιτυχημένου πράσινου μετασχηματισμού.

Πράσινη μετάβαση: τρέχουσα κατάσταση

Η ανάλυση του ΚΚΕρ, μολονότι σημειώνει αξιοσημείωτη πρόοδο στην ανάπτυξη στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης από το 2016 για τη διαμόρφωση πολιτικών καινοτομίας που θα ξεκλειδώσουν τα περιφερειακά πλεονεκτήματα και θα δώσουν ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη, καταδεικνύει ανεπαρκή περιβαλλοντική εστίαση. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει ενδεχομένως έλλειψη ευθυγράμμισης με τις πρόσφατες πολιτικές και πρωτοβουλίες, όπως η Πράσινη Συμφωνία και το σχετικό Πράσινο Θεματολόγιο για τα Δυτικά Βαλκάνια.

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (ΕΤΑΑ), οι οικονομίες των Δυτικών Βαλκανίων υστερούν σήμερα σε σχέση με 11 χώρες της ΕΕ στην Κεντρική Ανατολική Ευρώπη όσον αφορά την πράσινη ποιότητα μιας βιώσιμης οικονομίας της αγοράς.

Όσον αφορά την ένταση άνθρακα του ΑΕΠ (εκπομπές CO2 ανά μονάδα ΑΕΠ), οι περισσότερες οικονομίες των Δυτικών Βαλκανίων παρουσιάζουν λόγο αρκετές φορές υψηλότερο από τον μέσο όρο της ΕΕ. Η Αλβανία αποτελεί εξαίρεση, χάρη στην εξάρτησή της από την υδροηλεκτρική ενέργεια, αλλά η μεγάλη εξάρτηση της περιοχής από τον άνθρακα, η οποία αντιπροσωπεύει το 70 % της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, εμποδίζει σημαντικά τη μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η ένταση άνθρακα της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στα Δυτικά Βαλκάνια υπερέβη το τριπλάσιο του μέσου όρου της ΕΕ-27 το 2020.

Σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι εκπομπές παράγονται κυρίως στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας και της θέρμανσης, ποσοστό σχετικά υψηλότερο σε σύγκριση με τα περισσότερα κράτη μέλη της ΕΕ. Η μόνη εξαίρεση είναι η Αλβανία, όπου ο τομέας των μεταφορών είναι ο κύριος συνεισφέρων στις εκπομπές.

Οι βασικές περιβαλλοντικές προκλήσεις περιλαμβάνουν τις απειλές για τη βιοποικιλότητα, τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή σε αυτήν, την υποβάθμιση των υδάτινων πόρων, τα υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, την ανάπτυξη μη βιώσιμων υποδομών, τη ρύπανση του εδάφους και των υδάτων, τις τάσεις προς πιο εντατική γεωργία στη γεωργία, την ανεπαρκή επιβολή της νομοθεσίας για τα απόβλητα και την ανακύκλωση, καθώς και ανησυχίες που σχετίζονται με την εξόρυξη και τους δυνητικούς διασυνοριακούς κινδύνους.

Τα Δυτικά Βαλκάνια είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή λόγω του σχετικά υψηλού ποσοστού του πληθυσμού που απασχολείται σε τομείς που σχετίζονται με τις καιρικές συνθήκες και το κλίμα, όπως η γεωργία, η δασοκομία και ο τουρισμός, σε σύγκριση με τη Δυτική και τη Βόρεια Ευρώπη. Η διαδικασία ένταξης στην ΕΕ αποτελεί επί του παρόντος την κύρια πολιτική κινητήρια δύναμη της αλλαγής στην περιοχή, μεταξύ άλλων και στον τομέα του περιβάλλοντος.

Πράσινη ατζέντα για τα Δυτικά Βαλκάνια

Το πράσινο θεματολόγιο για τα Δυτικά Βαλκάνια αποσκοπεί στην επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050, στην αποσύνδεση της οικονομικής ανάπτυξης από τη χρήση πόρων και στη διασφάλιση προόδου χωρίς αποκλεισμούς. Η ημερήσια διάταξη επικεντρώνεται σε πέντε βασικούς πυλώνες:

Μετάβαση σε καθαρές πηγές ενέργειας και προστασία του κλίματος.
Στροφή προς μια κυκλική οικονομία.
Απορρύπανση του αέρα, του νερού και του εδάφους.
Ανάπτυξη βιώσιμων συστημάτων γεωργίας και τροφίμων.
Διαφύλαξη της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημάτων.

Η ΕΕ στηρίζει την εφαρμογή της μέσω του Μηχανισμού Προενταξιακής Βοήθειας (ΜΠΒ ΙΙΙ) και του Οικονομικού και Επενδυτικού Σχεδίου (ΕΣΚ), με επιχορηγήσεις ύψους 9 δισ. ευρώ και 20 δισ. EUR σε εγγυήσεις.

Έξυπνη εξειδίκευση: καθορισμός των βημάτων προς μια πράσινη μετάβαση

Οι στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην προώθηση περιβαλλοντικά εστιαζόμενων δραστηριοτήτων και στη διευκόλυνση της πράσινης μετάβασης στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων. Η ευθυγράμμιση της πολιτικής με την ΕΕ, η ανάπτυξη δεξιοτήτων και η ισχυρή χρηματοδότηση αποτελούν βασικά βήματα για την προώθηση της δράσης για το κλίμα, το περιβάλλον και τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Ευθυγράμμιση της πολιτικής με τα πρότυπα της ΕΕ

Για τη στήριξη της πράσινης μετάβασης στα Δυτικά Βαλκάνια, η ευθυγράμμιση των πολιτικών με τους περιβαλλοντικούς στόχους της ΕΕ είναι ζωτικής σημασίας, ιδίως για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050. Η εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών για το κλίμα, την ενέργεια και τη διαχείριση των αποβλήτων, σε συνδυασμό με την εφαρμογή των εθνικών σχεδίων για την ενέργεια και το κλίμα, θα διευκολύνει τη διαδικασία αυτή.

Η θέσπιση μηχανισμών τιμολόγησης του άνθρακα, όπως το σύστημα εμπορίας εκπομπών (ΣΕΔΕ), μπορεί να επιταχύνει την απαλλαγή από τις ανθρακούχες εκπομπές σε βασικούς τομείς. Συνιστάται η ανάπτυξη στρατηγικών «δίκαιης μετάβασης», οι οποίες στηρίζουν άμεσα τις ευάλωτες περιφέρειες και κοινότητες, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις.

Άλλες βασικές πρωτοβουλίες περιλαμβάνουν θεματολόγια για τη μέτρηση των οικονομικών επιπτώσεων της απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές, της σταδιακής κατάργησης των επιδοτήσεων άνθρακα και της ενσωμάτωσης κλιματικών παραμέτρων σε όλες τις πολιτικές μεταφορών, διαχείρισης αποβλήτων και κυκλικής οικονομίας. Οι επενδύσεις στην ανακύκλωση αποβλήτων και στις υποδομές διαχείρισης αστικών αποβλήτων θα στηρίξουν περαιτέρω αυτή τη μετάβαση.

Ανάπτυξη δεξιοτήτων για μια πράσινη οικονομία

Η εκπαίδευση και η ανάπτυξη ικανοτήτων είναι καίριας σημασίας για το πράσινο μέλλον των Δυτικών Βαλκανίων, με τη στήριξη της έξυπνης εξειδίκευσης (S3). Εστιάζοντας σε τομείς όπως η βιώσιμη γεωργία και η τεχνολογία των πληροφοριών και των επικοινωνιών (ΤΠΕ), το S3 συμβάλλει στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης ώστε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της πράσινης οικονομίας.

Η επέκταση των προγραμμάτων σπουδών ώστε να συμπεριλάβει τις περιβαλλοντικές επιστήμες, την πράσινη μηχανική και την πολιτική για το κλίμα θα δημιουργήσει ένα εργατικό δυναμικό ειδικευμένο σε βιώσιμες πρακτικές. Οι συμπράξεις με πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα προωθούν την ανταλλαγή γνώσεων και τη μεταφορά δεξιοτήτων, ενώ τα περιφερειακά κέντρα κατάρτισης παρέχουν στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) πληροφορίες σχετικά με τη μείωση των εκπομπών.

Χρηματοδοτική στήριξη για τη βιώσιμη ανάπτυξη

Μια ισχυρή χρηματοδοτική προσέγγιση είναι απαραίτητη για την προώθηση της πράσινης μετάβασης. Η συνεργασία με διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για τη δημιουργία ειδικών ταμείων και την παροχή χαμηλότοκων δανείων σε ΜΜΕ που υιοθετούν πράσινες πρακτικές είναι ζωτικής σημασίας. Οι ολοκληρωμένοι μηχανισμοί χρηματοδότησης σε όλους τους τομείς θα ενθαρρύνουν τους περιβαλλοντικούς στόχους.

Το S3 παρέχει μια πορεία για επενδύσεις που ευθυγραμμίζεται τόσο με τους οικονομικούς όσο και με τους περιβαλλοντικούς στόχους, στηρίζοντας τα Δυτικά Βαλκάνια στην επίτευξη των στόχων της ΕΕ για το κλίμα και προσελκύοντας επενδύσεις. Η Διαδικασία Επιχειρηματικών Ανακαλύψεων (EDP) του S3 προωθεί τη διατομεακή συνεργασία, καθοδηγώντας την ανάπτυξη εναλλακτικών βιομηχανιών όπως η πράσινη μεταποίηση και ο οικολογικός τουρισμός, οι οποίες δημιουργούν θέσεις εργασίας και μειώνουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Μέσω του συντονισμού αυτών των προσπαθειών, τα Δυτικά Βαλκάνια μπορούν να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες της έξυπνης εξειδίκευσης για να ευθυγραμμιστούν με τους στόχους της ΕΕ για το κλίμα, καλλιεργώντας μια οικονομία που δίνει προτεραιότητα στην περιβαλλοντική διαχείριση και τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Ιστορικό

Η περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων, που περιλαμβάνει την Αλβανία, τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, το Κοσσυφοπέδιο*, το Μαυροβούνιο, τη Βόρεια Μακεδονία και τη Σερβία, εκτείνεται σε περίπου 208,000 km² και φιλοξενεί περίπου 18 εκατομμύρια ανθρώπους. Οι κύριες οικονομικές δραστηριότητες της περιοχής αφορούν τομείς που σχετίζονται με το κλίμα, όπως η γεωργία, η δασοκομία και ο τουρισμός.

Αυτές οι έξι οικονομίες έχουν δεσμευτεί να υλοποιήσουν τη συμφωνία του Παρισιού και τους στόχους της ΕΕ 2020 και της ΕΕ του 2030 για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, την ενίσχυση της ενεργειακής απόδοσης και την τόνωση της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή, δίνουν προτεραιότητα στα μέτρα μετριασμού και στην περιφερειακή συνεργασία.

Η προσέγγιση έξυπνης εξειδίκευσης, που υποστηρίζεται από το ΚΚΕρ, κερδίζει έδαφος για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και του οικονομικού μετασχηματισμού. Παρά τις προκλήσεις, έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος στην ανάπτυξη στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης, εστιάζοντας στην καινοτομία και τη βιωσιμότητα.

* Η ονομασία αυτή χρησιμοποιείται με την επιφύλαξη των θέσεων ως προς το καθεστώς και συνάδει με την απόφαση 1244/1999 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών και τη γνώμη του Διεθνούς Δικαστηρίου σχετικά με τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου.