Η παγκόσμια κρίση νερού απαιτεί επείγουσα δράση

04/01/2025

Το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της απερήμωσης — με την υποστήριξη επιστημονικών εταίρων από το CIMA Research Foundation, το Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Εθνών και το Vrije Universiteit Amsterdam — κυκλοφόρησαν και παρουσίασαν επίσημα τον Παγκόσμιο Άτλαντα Ξηρασίας στην COP16 της UNCCD.στο Ριάντ. Αυτός ο Άτλας έχει ως στόχο να απεικονίσει όλες τις διαστάσεις της ξηρασίας και να πλαισιώσει τις προκλήσεις και τις απαντήσεις για να εξοπλίσει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής για να λάβουν μέτρα και δράσεις για την ανθεκτικότητα στην ξηρασία.

Το μήνυμα είναι σαφές: η ξηρασία αποτελεί παγκόσμια απειλή και οι κίνδυνοι αυξάνονται καθημερινά. Χωρίς επείγουσες δράσεις και διεθνή συνεργασία, οι αλυσιδωτές επιπτώσεις της ενδέχεται να μεταβληθούν σε οικονομίες, χρηματοπιστωτικά συστήματα, πληθυσμούς και οικοσυστήματα, αυξάνοντας τον κίνδυνο πρόκλησης κλυδωνισμών και μακροπρόθεσμων επιπτώσεων.

«Οι ξηρασίες και η λειψυδρία αποτελούν δεινή πραγματικότητα στην Ευρώπη και παγκοσμίως. Επηρεάζουν το πώς και πού μπορούμε να ζήσουμε, πώς ταΐζουμε τους εαυτούς μας και τα μέσα διαβίωσης των ανθρώπων. Η καταπολέμηση της ξηρασίας απαιτεί προορατική διαχείριση των κινδύνων ξηρασίας και συντονισμένη παγκόσμια προσέγγιση. Ο νέος Παγκόσμιος Άτλας Ξηρασίας θα στηρίξει την παγκόσμια συνεργασία για την ανθεκτικότητα στην ξηρασία και θα παρέχει τα δεδομένα που χρειαζόμαστε για να βρούμε λύσεις. Η ΕΕ παραμένει προσηλωμένη στη συνεργασία με διεθνείς εταίρους κατά τις διαπραγματεύσεις της COP16 της UNCCD στο Ριάντ και πέραν αυτής».

Jessika Roswall, Επίτροπος αρμόδιος για το περιβάλλον, την ανθεκτικότητα των υδάτων και μια ανταγωνιστική κυκλική οικονομία

Μέσα από μια ολοκληρωμένη επιστημονική ανάλυση που καλύπτει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον — και ενσωματώνοντας διαφορετικές προοπτικές, από εμπειρικά στοιχεία έως αυτόχθονες γνώσεις και ιστορίες επιτυχίας στον πραγματικό κόσμο — ο Άτλας δείχνει πώς οι ξηρασίες είναι συστημικοί σύνθετοι κίνδυνοι με εκτεταμένες και καταστροφικές επιπτώσεις σε όλα τα φυσικά και ανθρώπινα συστήματα.

Η έλλειψη θερμότητας και νερού επηρεάζει δυσμενέστερα τις ευάλωτες κοινότητες

Οι ξηρασίες επηρεάζουν τόσο τους ανθρώπους όσο και τις οικονομίες τόσο άμεσα όσο και έμμεσα, με τους πιο ευάλωτους πληθυσμούς να επωμίζονται το μεγαλύτερο βάρος. Για όσους βασίζονται σε τοπικές πηγές νερού για πόσιμο νερό, η γεωργία, η υδροηλεκτρική ενέργεια ή οι επιπτώσεις της ξηρασίας στις μεταφορές ποταμών είναι άμεσα ορατές. Ωστόσο, η ξηρασία μπορεί επίσης να επηρεάσει έμμεσα τις κοινότητες και τις οικονομίες, για παράδειγμα μειώνοντας τις υπηρεσίες των οικοσυστημάτων ή αυξάνοντας τις τιμές και την αστάθεια των γεωργικών βασικών προϊόντων σε παγκόσμια κλίμακα.

Οι κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις ενισχύουν και τα δύο είδη επιπτώσεων, επηρεάζοντας δυσανάλογα τις ευάλωτες κοινότητες. Σε περιοχές χαμηλού εισοδήματος, για παράδειγμα, η ξηρασία μπορεί να επιδεινώσει την επισιτιστική ανασφάλεια και τις ανισότητες μεταξύ των φύλων, αναγκάζοντας συχνά τις γυναίκες να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στη συλλογή νερού, γεγονός που μειώνει τον χρόνο για άλλες ευθύνες και περιορίζει την πρόσβασή τους στην εκπαίδευση.

Σήμερα, περίπου 2,3 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν κάτω από το νερό, με τον αριθμό να αναμένεται να αυξηθεί, ειδικά στην Αφρική. Για παράδειγμα, οι μικροκαλλιεργητές παγκοσμίως βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη γεωργία που τροφοδοτείται με βροχή και είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένοι σε ελλείψεις βροχοπτώσεων. Η περιορισμένη πρόσβασή τους σε αρδευτικές υποδομές ή σε ανθεκτικούς στην ξηρασία σπόρους επιδεινώνει την κατάστασή τους και κατά τη διάρκεια της ξηρασίας πολλοί δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά να αγοράσουν τρόφιμα ή να στραφούν σε εναλλακτικές πηγές εισοδήματος.

Αν και μακριά από τη φύση, η ξηρασία επηρεάζει σοβαρά τις αστικές περιοχές

Η ξηρασία παρουσιάζει σοβαρούς κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και σε αστικοποιημένες περιοχές, όπως πόλεις, κωμοπόλεις και ημιαστικές περιοχές, όπου κατοικεί σχεδόν το 80 % του παγκόσμιου πληθυσμού. Όταν αυτές οι πυκνοκατοικημένες περιοχές αντιμετωπίζουν χαμηλές ροές νερού, οι ρύποι όπως τα φαρμακευτικά προϊόντα, οι χημικές ουσίες και τα παθογόνα συγκεντρώνονται πιο εύκολα, με τη σειρά τους υποβαθμίζουν την ποιότητα του νερού και αυξάνουν τον κίνδυνο ασθενειών που μεταδίδονται στο νερό όπως η χολέρα. Επιπλέον, ο αντίκτυπος της ξηρασίας στο έδαφος μπορεί να επιδεινώσει τον κίνδυνο πλημμυρών, καθώς τα κατεστραμμένα εδάφη χάνουν την ικανότητά τους να απορροφούν αποτελεσματικά το νερό.

Όταν επιδεινώνονται από τους καύσωνες και τις θερμότερες από τις συνήθεις θερμοκρασίες, οι ξηρασίες μπορούν επίσης να εξελιχθούν σε πολύ μικρότερες χρονικές κλίμακες — μερικές φορές μέσα σε εβδομάδες — και οι επιπτώσεις τους να ενισχυθούν. Οι αστικές περιοχές που εξαρτώνται από την υδροηλεκτρική ενέργεια είναι ιδιαίτερα ευάλωτες, καθώς τα χαμηλά ρεύματα και η παροχή νερού μπορούν να οδηγήσουν σε διακοπές ρεύματος που περιορίζουν την ψύξη και αυξάνουν τους κινδύνους για την υγεία που σχετίζονται με τη θερμότητα, ιδίως στις ευάλωτες ομάδες.

Η λειψυδρία είναι ήδη εμφανής σε αρκετές περιοχές, συχνά λόγω της μη βιώσιμης διαχείρισης των υδάτων. Πόλεις όπως το Κέιπ Τάουν ή άλλες στην περιοχή της Καταλονίας στην Ισπανία έχουν αντιμετωπίσει σενάρια «ημέρας μηδέν» όπου οι δημοτικές προμήθειες δεν μπορούν να εξασφαλιστούν. Αλλά οι επιπτώσεις της ξηρασίας μπορούν ακόμη και να ξεπεράσουν τα σύνορα, τροφοδοτώντας μερικές φορές τον ανταγωνισμό για τους σπάνιους υδάτινους πόρους και πυροδοτώντας γεωπολιτικές και οικονομικές εντάσεις.

Το κόστος της κρίσης του νερού δεν κατανέμεται εξίσου

Οι ανθρώπινες δραστηριότητες — συμπεριλαμβανομένης της υπερβολικής εξόρυξης και της ρύπανσης — είναι οι κύριοι παράγοντες της παγκόσμιας κρίσης του νερού, η οποία έχει ήδη ωθήσει πάνω από 1,5 δισεκατομμύριο ανθρώπους πέρα από τα «ασφαλή και δίκαια» όρια χρήσης νερού. Η αύξηση του πληθυσμού, η διεύρυνση της γεωργίας και τα συνεχώς αυξανόμενα επίπεδα κατανάλωσης αυξάνουν τις πιέσεις αυτές, ενώ η κακή διακυβέρνηση και οι ανισότητες επιδεινώνουν την κατάσταση.

Ταυτόχρονα, οι πλούσιοι καταναλωτές συχνά οδηγούν τη ζήτηση για προϊόντα υψηλής έντασης νερού επιδεινώνοντας την πίεση του νερού σε περιοχές επιρρεπείς στην ξηρασία.

Σε αυτό το πλαίσιο, τα συστήματα τροφίμων αποτελούν κρίσιμο μέρος της συζήτησης, καθώς η γεωργία παγκοσμίως χρησιμοποιεί το 70 % των παγκόσμιων πόρων γλυκού νερού και ταυτόχρονα επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την παγκόσμια κρίση νερού.

Οι ξηρασίες επηρεάζουν τη γεωργία, το εμπόριο και τα οικοσυστήματα

Ο Παγκόσμιος Άτλας Ξηρασίας επισημαίνει σημαντικές μελλοντικές μειώσεις της απόδοσης των καλλιεργειών, ειδικά εάν δεν επιτευχθούν οι στόχοι μετριασμού για τον περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Μεγάλες περιοχές του κόσμου μπορεί να επηρεαστούν από επαναλαμβανόμενες και επίμονες ξηρασίες, ενώ άλλες μπορεί να καταστούν κλιματικά ακατάλληλες για συγκεκριμένες καλλιέργειες.

Ένας άλλος παράγοντας που μπορεί επίσης να ενισχύσει τις επιπτώσεις της ξηρασίας και να τις επιτρέψει να διαδοθούν παγκοσμίως είναι το «εικονικό εμπόριο νερού». Ένας όρος που χρησιμοποιείται για να αναφέρεται στο νερό που είναι απαραίτητο για την παραγωγή αγαθών, ιδίως τροφίμων, τα οποία αποτελούν αντικείμενο εμπορίας σε παγκόσμιο επίπεδο και των οποίων η «χρήση» συμβαίνει σε διαφορετικό τόπο από τον τόπο παραγωγής τους.

Πέρα από τη γεωργία και το εμπόριο, οι ξηρασίες βλάπτουν επίσης τα οικοσυστήματα. Οι διαταραχές στους μικρούς και μεγάλους κύκλους νερού επηρεάζουν και μειώνουν τη βιοποικιλότητα, καταστρέφουν τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους και εμποδίζουν την επαναφόρτιση των υπόγειων υδάτων. Οι αλλαγές αυτές όχι μόνο μειώνουν την ανθεκτικότητα σε μελλοντικές ξηρασίες, αλλά και διαταράσσουν ευρύτερες φυσικές διαδικασίες, όπως ο κύκλος του άνθρακα, με αλυσιδωτές επιπτώσεις στα τοπικά οικοσυστήματα και την παγκόσμια περιβαλλοντική σταθερότητα.

Επίτευξη ανθεκτικότητας στην ξηρασία: Η ανάγκη για μετασχηματιστική δράση

Η οικοδόμηση ανθεκτικότητας στην ξηρασία απαιτεί μετασχηματιστικές δράσεις, όπως η κάλυψη των κενών γνώσεων, η μείωση των αβεβαιοτήτων όσον αφορά την εκτίμηση και την πρόβλεψη κινδύνων ξηρασίας και η ενίσχυση των συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης για την ενίσχυση της ετοιμότητας και τον μετριασμό των κινδύνων. Οι καινοτομίες που χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσαν επίσης να αποτελέσουν κρίσιμα εργαλεία σε αυτή την προσπάθεια. Ένα παράδειγμα είναι η πρωτοβουλία «Ψηφιακοί δίδυμοι» της ΕΕ, η οποία αποσκοπεί στη δημιουργία εικονικών μοντέλων συστημάτων πραγματικού κόσμου που λειτουργούν με τεχνητή νοημοσύνη για να βοηθήσουν στον σχεδιασμό βιώσιμων πόλεων και στην αντιμετώπιση των κλιματικών προκλήσεων.

Λόγω της πολύπλοκης φύσης των ξηρασιών και των εκτεταμένων και καταστροφικών επιπτώσεών τους, η διαχείριση της ξηρασίας απαιτεί συντονισμένες, πολύπλευρες στρατηγικές που κατανοούν και εξηγούν την πολυπλοκότητα, την ποικιλομορφία και την προώθηση της συμμετοχής και της γνώσης των κοινοτήτων, αντί για απλές, ενιαίες λύσεις.

Ως εκ τούτου, για να είναι αποτελεσματική, η διαχείριση της ξηρασίας πρέπει να προσαρμόζεται σε τοπικό επίπεδο και να ενσωματώνεται σε ευρύτερες εθνικές, διακρατικές και διεθνείς στρατηγικές. Οι γενικές δράσεις, όπως η προώθηση της ισότιμης πρόσβασης στο νερό, η μείωση του βιομηχανικού και ατομικού αποτυπώματος νερού, η διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, η μετάβαση σε είδη ανθεκτικότητας στην ξηρασία, η δημιουργία σκιών ή ο εντοπισμός καταφυγίων θερμότητας σε αστικές περιοχές εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό — και πρέπει να προσαρμοστούν — στις τοπικές συνθήκες και τον πολιτισμό.

Οι μελλοντοστραφείς, προληπτικές και προορατικές προσεγγίσεις, και όχι οι αντιδραστικές, είναι απαραίτητες για τη δημιουργία αποτελεσματικών πολιτικών που θα μπορούσαν τελικά να μειώσουν τους κινδύνους που απορρέουν από τα διαρθρωτικά βαθύτερα αίτια που είναι κοινά με την ξηρασία και άλλους φυσικούς κινδύνους.

Ιστορικό

Το Κοινό Κέντρο Ερευνών παρέχει βασική επιστημονική έρευνα σχετικά με τους κινδύνους ξηρασίας και παράγει πληροφορίες για την ξηρασία σχεδόν σε πραγματικό χρόνο μέσω των ευρωπαϊκών και παγκόσμιων παρατηρητηρίων ξηρασίας (EDO και GDO), τα οποία αποτελούν μέρος της Υπηρεσίας Διαχείρισης Εκτάκτων Αναγκών Copernicus (CEMS).

Η ανάγκη του Άτλαντα προέκυψε από τις συζητήσεις και τις ανταλλαγές μεταξύ του ΚΚΕρ και της UNCCD κατά τη διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το νερό το 2023.

Κατά τη δέκατη έκτη διάσκεψη των μερών της σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της απερήμωσης (UNCCD COP16) στις 2-13 Δεκεμβρίου στο Ριάντ της Σαουδικής Αραβίας, η ΕΕ θα συνεργαστεί με διεθνείς εταίρους για την υλοποίηση των παγκόσμιων δεσμεύσεων για την αντιμετώπιση της απερήμωσης, της υποβάθμισης της γης και της ξηρασίας. Η απερήμωση, η υποβάθμιση της γης και η ξηρασία αποτελούν παγκόσμιες προκλήσεις που απαιτούν επείγουσα δράση και κλιμάκωση βιώσιμων λύσεων. Επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή και επιδεινώνουν τα οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως η φτώχεια, η επισιτιστική ασφάλεια, η απώλεια βιοποικιλότητας, η λειψυδρία, η μετανάστευση και ο αναγκαστικός εκτοπισμός.