Ο Άτλας του Ανθρώπινου Πλανήτη: 50 χρόνια πληθυσμιακής αύξησης και αστικοποίησης
Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι εξαπλώνονται στον πλανήτη Γη προκύπτει από πολύπλοκες σχέσεις που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια χιλιετιών. Τα ανοικτά δεδομένα και οι γεωπληροφορίες από δορυφόρους μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τη δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων (και των οικισμών μας) και των τοπίων και οικοσυστημάτων στα οποία είμαστε μέρος και εξαρτώμαστε. Με τον συνδυασμό μακροπρόθεσμων συνόλων δεδομένων, την παρακολούθηση των τρεχουσών συνθηκών και των μελλοντικών προβλέψεων, παράγονται ανεκτίμητα δεδομένα.
Η κατανόηση των τάσεων και των προτύπων — όπως η αύξηση του πληθυσμού ή η πυκνότητα των πόλεων — καθιστά δυνατή την αξιολόγηση της ευπάθειας σε καταστροφές, περιβαλλοντικές πιέσεις ή οικονομικές δυναμικές με μεγαλύτερη ακρίβεια και από μια ευρύτερη προοπτική. Οι πληροφορίες αυτές μαζί με άλλα δεδομένα, όπως τα χαρακτηριστικά των πόλεων και των πολιτισμών τους, μπορούν να στηρίξουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και τους πολεοδόμους στην πρόβλεψη και την αντιμετώπιση των κλιματικών ή κοινωνικοοικονομικών προκλήσεων.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το Κοινό Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δημοσίευσε τον Άτλαντα του Ανθρώπινου Πλανήτη 2024. Μέσα από χάρτες, διαγράμματα και ιστορίες, ο Άτλας δείχνει τις πολυτομεακές επιπτώσεις της ανθρώπινης ανάπτυξης και αστικοποίησης. Δείχνει πώς ένας υγιής πλανήτης είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τις ανθρώπινες δράσεις και πώς ορισμένες ενέργειες — όπως η προστασία και η αποκατάσταση των οικοσυστημάτων της Γης — είναι επιλογές που μπορούμε — και πρέπει — να κάνουμε.
Ποτέ οι άνθρωποι δεν έχουν εξαπλωθεί τόσο γρήγορα σε μεγάλες πόλεις
Ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει σχεδόν διπλασιαστεί από τέσσερα δισεκατομμύρια το 1975 σε μόλις 8 δισεκατομμύρια το 2020. Σήμερα, το 45 % του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε πόλεις, ενώ το 35 % ζει σε κωμοπόλεις και ημιπυκνές περιοχές. Μόνο το 20 % ζει σε αγροτικές περιοχές.
Σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 11 χιλιάδες πόλεις σε όλο τον κόσμο — σε σύγκριση με 6.400 πόλεις το 1975. Οι αστικοποιημένες περιοχές καταναλώνουν το 75 % των ενεργειακών πόρων, οδηγώντας στο 75 % των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Είναι οι κινητήριες δυνάμεις της κλιματικής αλλαγής, οι επιπτώσεις της οποίας θέτουν τους ανθρώπους και τους οικισμούς σε κίνδυνο. Αυτές οι επιβλαβείς επιπτώσεις περιλαμβάνουν την αύξηση του αριθμού και της έντασης των φυσικών κινδύνων, όπως οι πλημμύρες και οι δασικές πυρκαγιές, την αύξηση της στάθμης της θάλασσας και την ενίσχυση της εξάπλωσης ασθενειών που μεταδίδονται από τα μεταναστευτικά έντομα.
Μαζί με την δομημένη επιφάνεια, η υψηλή πυκνότητα πληθυσμού είναι το πιο ορατό σημάδι αστικοποίησης. Το Τόκιο, για παράδειγμα, είναι μια από τις πολυπληθέστερες πόλεις του κόσμου, με πάνω από 37 εκατομμύρια ανθρώπους να ζουν στη μητροπολιτική περιοχή. Το διάσημο πέρασμα Shibuya της πόλης είναι μια από τις πιο πολυσύχναστες διαβάσεις πεζών στον κόσμο, όπου μέχρι και 3.000 άνθρωποι μπορούν να διασχίσουν το δρόμο όταν τα φανάρια γίνονται πράσινα.
Μεγαλουπόλεις: πολλοί άνθρωποι, μεγάλες οικονομίες και μεγάλες προκλήσεις
Με πληθυσμό περίπου 34 εκατομμυρίων κατοίκων, το Τόκιο είναι μία από τις μεγαλύτερες 32 μεγαλουπόλεις του κόσμου, όλες με πληθυσμό πάνω από δέκα εκατομμύρια κατοίκους. Οι περισσότερες μεγαλουπόλεις βρίσκονται στην Αμερική και στην Ασία — με τις τελευταίες να φιλοξενούν τη μεγαλύτερη μεγαλούπολη, την Guangzhou-Shenzhen, μαζί με άλλους γίγαντες όπως η Τζακάρτα, η Σαγκάη και το Δελχί, με πληθυσμό που υπερβαίνει τα 25 εκατομμύρια.
Μεταξύ αυτών, το Δελχί ξεχωρίζει, καθώς η ταχεία αύξηση του πληθυσμού και η επέκταση των δομημένων περιοχών προβλέπεται να ξεπεράσουν άλλες μεγαλουπόλεις μέχρι το 2030. Εν τω μεταξύ, για τις υπόλοιπες 27 μεγαλουπόλεις, η καθεμία με λιγότερους από 25 εκατομμύρια κατοίκους, η συνολική έκταση γης που καλύπτεται από κτίρια ανέρχεται σε 800 km². Όλες έχουν κατά κανόνα ζωντανούς πολιτισμούς και μεγάλες οικονομίες, ενώ αντιμετωπίζουν επίσης ζητήματα ρύπανσης και διαχείρισης αποβλήτων, υποβάθμιση του περιβάλλοντος και προκλήσεις στέγασης ή δημόσιων υπηρεσιών.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της πίεσης που αντιμετωπίζουν οι μεγαλουπόλεις είναι η Πόλη του Μεξικού, η οποία λόγω της έλλειψης βροχοπτώσεων ή πρόσβασης σε άλλες πηγές νερού, υπερεκμετάλλευσε τα διαθέσιμα υπόγεια ύδατα. Αυτό είχε απρόβλεπτες επιπτώσεις στην υπόγεια σταθερότητα και αύξησε την πιθανότητα σοβαρών σεισμών. Ευτυχώς, οι κίνδυνοι και οι φυσικοί κίνδυνοι της πόλης αντιμετωπίζονται τώρα μέσω μιας δομής διακυβέρνησης που υποστηρίζεται από διεθνείς οργανισμούς, η οποία συμβάλλει στην άμβλυνση αυτών των προβλημάτων. Παρά τις προκλήσεις αυτές, η Πόλη του Μεξικού συνεχίζει να εμπνέει και να προσελκύει ανθρώπους από όλο τον κόσμο.
Η αποτελεσματικότητα στη χρήση των πόρων είναι ένα από τα οφέλη αυτών των πυκνοκατοικημένων περιοχών. Ωστόσο, συχνά σημαίνει αυξημένη έκθεση σε καύσωνες ή πλημμύρες ελλείψει στρατηγικών μετριασμού. Ως εκ τούτου, οι συντονισμένες προσπάθειες για τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, οι πράσινες οικοδομικές πρακτικές ή οι αποδοτικές δημόσιες συγκοινωνίες αποτελούν βασικές οδούς για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των μεγάλων πόλεων στο εγγύς μέλλον. Ο σχεδιασμός τους απαιτεί λεπτομερείς και επικαιροποιημένες χωρικές πληροφορίες, όπως δεδομένα που παρέχονται από το παγκόσμιο στρώμα ανθρώπινων οικισμών του Copernicus(GHSL).
Οι πόλεις ελαφρύνουν τις πιέσεις των πόλεων, ενώ οι αγροτικές περιοχές τροφοδοτούν τον κόσμο
Οι κωμοπόλεις και οι ημιπυκνές περιοχές καλύπτουν συνήθως περισσότερες εκτάσεις γης από τις πόλεις και η οικονομική τους δραστηριότητα είναι γενικά πιο μέτρια. Συχνά ασχολούνται με την ταχεία αστικοποίηση και τις διοικητικές και οικονομικές προκλήσεις που συνεπάγεται. Συχνά, δεν υπάρχει ικανότητα διαχείρισης μακροπρόθεσμων στρατηγικών και συνεργασιών με ιδιωτικούς φορείς, γεγονός που μπορεί να ευνοεί πρωτοβουλίες «από τη βάση προς την κορυφή».
Το μεγαλύτερο μέρος της παγκόσμιας κατανάλωσης είναι παγκόσμια, αλλά οι αραιοκατοικημένες αγροτικές περιοχές είναι όπου τα περισσότερα τρόφιμα και πόροι παράγονται ή εξάγονται για τις εθνικές και παγκόσμιες αγορές. Οι περιοχές αυτές έχουν συχνά περιορισμένες υποδομές και περιορισμένη πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες, όπως η ηλεκτρική ενέργεια ή η υγειονομική περίθαλψη. Αν και απομακρυσμένα από τα μάτια των περισσότερων ανθρώπων, αυτές οι αγροτικές περιοχές είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένες σε ακραία καιρικά φαινόμενα, με τις καλλιέργειες συχνά να πλήττονται σοβαρά από ξηρασίες ή πλημμύρες.
Με τα μέσα διαβίωσης να απειλούνται, η εξάρτηση από την παραγωγικότητα της γεωργίας αυξάνεται και η χρήση εντατικών γεωργικών πρακτικών συχνά έχει περιβαλλοντικό κόστος.
Μέσω του εντοπισμού των πληθυσμιακών περιοχών σε αγροτικές περιοχές, το GHSL μπορεί να συμβάλει ώστε οι αναπτυξιακές στρατηγικές να διαφυλάσσουν τη φύση και να συνδυάζονται με μέτρα προστασίας της υγείας, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας από φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται συχνά για εντατική γεωργία.
Το GHSL απλοποιεί τη διεθνή σύγκριση παρέχοντας έναν παγκόσμιο κοινό ορισμό για τις αγροτικές περιοχές, υποστηρίζοντας την ιεράρχηση των χρηματοδοτικών πόρων και την τεχνική βοήθεια για τη στήριξη των αγροτικών εξελίξεων.
Ζώντας σε επικίνδυνες περιοχές
Ορισμένοι οικισμοί διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο από φυσικούς κινδύνους από άλλους, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του τοπικού περιβάλλοντος και τις φυσικές διεργασίες όπως πλημμύρες, σεισμούς ή ασθένειες. Η δομή και η διάταξη αυτών των οικισμών παίζουν ρόλο στο πόσο ευάλωτοι είναι.
Οι άνθρωποι που ζουν κοντά σε ποτάμια είναι ένα καλό παράδειγμα. Σε όλη την ιστορία, τα ποτάμια ήταν ζωτικής σημασίας για την επιβίωση και την ευημερία των πολιτισμών παρέχοντας καθαρό νερό και εύφορη γη για τη γεωργία. Ωστόσο, ενώ είναι απαραίτητο για τη ζωή, τα ποτάμια μπορεί επίσης να είναι καταστροφικά, προκαλώντας ζημιές στις υποδομές, τα φυσικά οικοσυστήματα και τους ανθρώπους κατά τη διάρκεια των πλημμυρών.
Η γνώση του μεγέθους των οικισμών και του αριθμού των ατόμων που διατρέχουν κίνδυνο είναι ζωτικής σημασίας για την πρόληψη ζημιών και τη διενέργεια αξιολογήσεων μετά την καταστροφή. Δείχνοντας πού ζουν οι άνθρωποι και ποια κτίρια βρίσκονται σε περιοχές που κινδυνεύουν από πλημμύρες (ή διάβρωση των ακτών, σεισμούς κ.λπ.), τα δεδομένα του GHSL μπορούν να στηρίξουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, τους σχεδιαστές και τους φορείς αντιμετώπισης καταστάσεων έκτακτης ανάγκης στη δημιουργία σχεδίων για τη μείωση των επιπτώσεων των καταστροφών πριν ή κατά την επέλευσή τους.
Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των πλημμυρών στην Κεντρική Ευρώπη τον Σεπτέμβριο του 2024 ως αποτέλεσμα της καταιγίδας Boris, της έκτακτης ανάγκης του Copernicusη υπηρεσία ενεργοποιήθηκε για την προετοιμασία λεπτομερών χαρτών έκτακτης ανάγκης που δείχνουν την έκταση της ζημίας. Χάρη στην ενσωμάτωση του στρώματος GHSL, ήταν δυνατό να εκτιμηθεί πού επηρεάστηκαν οι άνθρωποι.
Ιστορικό
- Η ΕΕ διαθέτει μοναδική ικανότητα, μέσω του διαστημικού προγράμματος Copernicusνα παρατηρήσουμε αυτόνομο τον κόσμο. Με πάνω από 20 χρόνια έρευνας, το ΚΚΕρ βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της χαρτογράφησης της ανθρώπινης παρουσίας στη Γη από το διάστημα: τα κτίριά μας, οι πόλεις μας και ο πληθυσμός μας.
- Global Human Settlement Layer (GHSL)και οι πληροφορίες που περιγράφονται και παρουσιάζονται σε αυτόν τον Άτλαντα είναι το αποτέλεσμα πάνω από μια δεκαετία έρευνας σχετικά με την εξαγωγή πληροφοριών για τους ανθρώπινους οικισμούς από δορυφορικές εικόνες παρατήρησης της Γης (EO) και την ενσωμάτωση δεδομένων από διαφορετικές πηγές.
- Η ενσωμάτωση του GHSL στην Ομάδα για τις Γήινες Παρατηρήσεις Ανθρώπινου Πλανήτη (GEO HPI) συμβάλλει στη φιλοδοξία του GEO να δημιουργήσει λύσεις γεωπληξίας με γνώμονα τον χρήστη που θα τροφοδοτούν τις αποφάσεις και θα επιταχύνουν τη δράση για τις παγκόσμιες, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις.
- Τα έργα του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» επωφελούνται επίσης από τα δεδομένα που βρίσκονται πίσω από το GHSL. Τα πολλά έργα του προγράμματος Horizon που αφορούν τοπικές και περιφερειακές γεωγραφικές περιοχές συμπληρώνουν, στο πλαίσιο μιας προσέγγισης από τη βάση προς την κορυφή, τα παγκόσμια δεδομένα GHSL. Ομοίως, τα σύνολα δεδομένων GHSL — σε μια προσέγγιση από την κορυφή προς τη βάση — μπορούν να παρέχουν την περιφερειακή προοπτική στα δεδομένα που συλλέγονται σε πιο τοπικό επίπεδο από έργα του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη».
- Στο πλαίσιο του GHSL, το πρώτο βήμα είναι η εξαγωγή πληροφοριών σχετικά με τις δομημένες περιοχές (δηλ. δομημένη επιφάνεια, ύψος κτιρίου, όγκος δόμησης, οικιστικές/μη οικιστικές τάξεις) από δορυφορικές εικόνες. Στη συνέχεια, τα πληθυσμιακά πλέγματα λαμβάνονται με τη διανομή των πληροφοριών σχετικά με τον κατοικημένο πληθυσμό, οι οποίες συλλέγονται από τα εθνικά στοιχεία απογραφής του πληθυσμού, σε σχέση με τις δομημένες περιοχές που χαρτογραφούνται από τα δεδομένα ΕΟ.
- Αυτά τα πληθυσμιακά πλέγματα χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία ενός χάρτη τύπων οικισμών με βάση τον βαθμό αστικοποίησης, ο οποίος ταξινομεί τα πληθυσμιακά πλέγματα σε πόλεις, κωμοπόλεις και ημιπυκνές περιοχές και αγροτικές περιοχές. Στη συνέχεια, ο χάρτης των τύπων οικισμών μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία δεικτών για τη σύγκριση αστικών περιοχών σε ολόκληρο τον κόσμο.
- Η ανάπτυξη του GHSL υποστηρίζεται από τη Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής και Αστικής Πολιτικής. Παρέχει ένα βασικό επίπεδο για τη συλλογή περιφερειακών και αστικών στατιστικών που χρησιμοποιούνται για την παρακολούθηση του αντικτύπου της πολιτικής συνοχής και ένα πρότυπο για τη σύγκριση των επιδόσεων των πόλεων και των αγροτικών περιοχών παγκοσμίως.