Ουκρανία: Ο πόλεμος επιδεινώνει τις κλιματικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις
Ενώ η Ουκρανία έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο στη δράση για το κλίμα από τη δεκαετία του 2010 και έχει καταβάλει προσπάθειες για την ευθυγράμμιση της περιβαλλοντικής της στρατηγικής με τα πρότυπα της ΕΕ, η εισβολή της Ρωσίας το 2022 συνέβαλε στην περιβαλλοντική καταστροφή λόγω της απελευθέρωσης δυνητικά τοξικών στοιχείων που προκύπτουν από στρατιωτικές δραστηριότητες. Ο πόλεμος έχει επίσης παρεμποδίσει την ικανότητα της χώρας να παρακολουθεί και να ανταποκρίνεται στις αλλαγές στο περιβάλλον, σύμφωνα με νέα έκθεση του ΚΚΕρ.
Από τη μία πλευρά, ο πόλεμος οδήγησε σε μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου λόγω της μειωμένης βιομηχανικής παραγωγής και της καταστροφής των ενεργειακών εγκαταστάσεων. Από την άλλη πλευρά, έχουν προκύψει νέες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που συνδέονται με στρατιωτικές επιχειρήσεις, καθώς και με την ανακατανομή ή την υποβάθμιση της ρύπανσης που επηρεάζει την ποιότητα του αέρα και του εδάφους, καθώς και με αυξημένο κίνδυνο δασικών πυρκαγιών. Οι χημικές ουσίες από πυρομαχικά και άλλους ρύπους, καθώς και οι ζημίες στις εσωτερικές πλωτές οδούς και στις θαλάσσιες υποδομές είναι πιθανό να έχουν μακροπρόθεσμες συνέπειες για την ανθρώπινη υγεία και τη βιοποικιλότητα των οικοσυστημάτων, ιδίως για τα οικοσυστήματα του Εύξεινου Πόντου και της Αζοφικής Θάλασσας.
Τα ευρήματα αυτά δημοσιεύονται στην έκθεση «Κατάσταση του περιβάλλοντος και του κλίματος στην Ουκρανία». Οι πληροφορίες — για πρώτη φορά που συνοψίζονται στην παρούσα έκθεση — παρέχουν ένα χρήσιμο εργαλείο αναφοράς για την πιο εμπεριστατωμένη αξιολόγηση των επιπτώσεων του πολέμου στην Ουκρανία για συγκεκριμένες περιβαλλοντικές και κλιματικές πτυχές, συμπεριλαμβανομένων των εισροών για την ανοικοδόμηση της χώρας.
Επιπλέον, τα πορίσματα μπορούν να συμβάλουν στην παρακολούθηση της προόδου της Ουκρανίας στην πράσινη μετάβαση, με έμφαση στις διαστάσεις μηδενικής ρύπανσης, χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών και διατήρησης της φύσης. Η μελέτη στοχεύει επίσης να υποστηρίξει τις εθνικές και τοπικές αρχές της Ουκρανίας να κατανοήσουν το μέγεθος των προκλήσεων σε απόλυτους όρους.
Οι γνώσεις αυτές θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν να λάβουν τεκμηριωμένες αποφάσεις σχετικά με την εφαρμογή του σχεδίου για την Ουκρανία, αξιοποιώντας τις προβλεπόμενες μεταρρυθμίσεις και επενδύσεις για τη βελτίωση της κατάστασης της ποιότητας του αέρα, τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, την προστασία των δασών, τη διατήρηση των εδαφών και τη διαφύλαξη του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Το σχέδιο για την Ουκρανία αποτελεί βασικό μέρος της διευκόλυνσης για την Ουκρανία, η οποία παρέχει χρηματοδοτική στήριξη για την ενίσχυση της ανάκαμψης και της ανθεκτικότητας της Ουκρανίας κατά την πορεία της προς την προσχώρηση στην ΕΕ.
Ποιότητα του αέρα και δράση για το κλίμα
Μεταξύ 2018 και 2022, οι ετήσιες μέσες συγκεντρώσεις της Ουκρανίας σε διοξείδιο του θείου (SO2), νιτρικό οξείδιο (NO), μονοξείδιο του άνθρακα (CO) και ολική αιωρούμενη ύλη πληρούσαν τα εθνικά κριτήρια ποιότητας του αέρα, ενώ τα επίπεδα διοξειδίου του αζώτου (NO2) και φορμαλδεΰδης (CH2O) ήταν υψηλότερα από αυτά.
Στην πρωτεύουσα Κίεβο, οι ετήσιες συγκεντρώσεις λεπτών σωματιδίων, σωματιδίων ΑΣ10 (μικρότερη από 10 μm σε διάμετρο) και ΑΣ2,5 (μικρότερες από 2,5 μm) ήταν χαμηλότερες από τις ετήσιες οριακές τιμές της ΕΕ, ενώ υψηλότερες από τις αυστηρότερες κατευθυντήριες γραμμές της ΠΟΥ.
Το 2019, 42,900 πρόωροι θάνατοι και 953,500 έτη ζωής προσαρμοσμένα στην αναπηρία (DALY) στην Ουκρανία σχετίζονταν με την ατμοσφαιρική ρύπανση, η οποία αντιστοιχεί περίπου στο 10% όλων των περιπτώσεων νοσηρότητας και θνησιμότητας. Από το 2022, ο πόλεμος οδήγησε στην εμφάνιση άτυπων προτύπων ατμοσφαιρικής ρύπανσης που συνδέονται με στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Το πλαίσιο δράσης της Ουκρανίας για το κλίμα έχει μειώσει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου: μέχρι το 2021, μειώθηκαν κατά 62,5 % σε σύγκριση με το 1990. Καθώς η ανάκαμψη από την πανδημία επιταχύνθηκε, το 2021 οι εκπομπές (συμπεριλαμβανομένων των χρήσεων γης, της αλλαγής χρήσης γης και των δασών, δηλαδή LULUCF) αυξήθηκαν κατά 7,5 % σε σύγκριση με το 2020.
Από το 2022, η καταστροφή βιομηχανικών και ενεργειακών εγκαταστάσεων που προκλήθηκε από τον πόλεμο οδήγησε σε μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (μείωση κατά 23-26 % το 2022 σε σύγκριση με το 2021) και στην εμφάνιση νέων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που συνδέονται με στρατιωτικές επιχειρήσεις, οι οποίες κατά τους πρώτους 18 μήνες ανήλθαν σε 77 εκατομμύρια τόνους ισοδυνάμου CO2.
Οι ουκρανικές τοπικές αρχές δραστηριοποιούνται στη δράση για το κλίμα μέσω της προσχώρησης στο Σύμφωνο των Δημάρχων για το Κλίμα και την Ενέργεια στην Ανατολική Εταιρική Σχέσηπρωτοβουλία με 363 υπογράφοντες, η οποία καλύπτει το 51 % του εθνικού πληθυσμού. Η συνολική δέσμευσή τους είναι να μειώσουν το 33 % των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου έως το 2030, σε σύγκριση με το έτος απογραφής των εκπομπών αναφοράς τους. Επιπλέον, έχουν προγραμματίσει μέτρα προσαρμογής για την αντιμετώπιση της ακραίας θερμότητας, των πλημμυρών και των μαζικών μετακινήσεων στην επικράτειά τους.
Δάση και έδαφος
Αν και τα δάση καλύπτουν μόνο το ένα πέμπτο της επικράτειάς της, η Ουκρανία κατατάσσεται μεταξύ των κορυφαίων ευρωπαϊκών χωρών όσον αφορά τις δασικές εκτάσεις. Περίπου 1,7 εκατομμύρια εκτάρια ουκρανικών δασών πλήττονται από τον πόλεμο, αντιπροσωπεύοντας περίπου το 15 % της συνολικής δασικής κάλυψης της χώρας.
Μετά την εκδήλωση των στρατιωτικών δραστηριοτήτων τον Φεβρουάριο του 2022, οι πιέσεις στους δασικούς πόρους επεκτάθηκαν λόγω της έντονης αποψίλωσης των δασών και της καταστροφής των οικοτόπων, καθώς και της απειλής εκρηκτικών καταλοίπων και δασικών πυρκαγιών. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η κλιματική αλλαγή έχει αυξήσει τον κίνδυνο μεγάλων δασικών πυρκαγιών, ιδίως τα τελευταία πέντε χρόνια. Οι πυρκαγιές αντιπροσωπεύουν το 45-65 % των απωλειών δασικών εκτάσεων της Ουκρανίας κάθε χρόνο.
Σύμφωνα με δορυφορικές εικόνες, που αναλύθηκαν για την έκθεση του ΚΚΕρ σχετικά με τις δασικές πυρκαγιές στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική 2024, το 2024 η Ουκρανία υπέστη πρωτοφανείς πυρκαγιές. Συνολικά 965000 εκτάρια κάηκαν, περισσότερο από το διπλάσιο της έκτασης που κάηκε σε ολόκληρη την ΕΕ κατά την ίδια περίοδο. Οι περισσότερες μεγάλες πυρκαγιές σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια ξηρού και ζεστού καιρού, κατά μήκος της πρώτης γραμμής.
Η υγεία του εδάφους έχει μεγάλη σημασία στην Ουκρανία, δεδομένου ότι η γεωργία αποτελεί μία από τις κύριες οικονομικές δραστηριότητες, αντιπροσωπεύοντας το 11 % του ΑΕΠ, το 60 % των εξαγωγών αξίας 23,3 δισ. EUR το 2023. Τα εδάφη στην Ουκρανία έχουν υψηλά επίπεδα οργανικής ύλης και είναι πλούσια σε θρεπτικά συστατικά, αλλά είναι επίσης ευάλωτα στην υποβάθμιση.
Η διάβρωση ξεχωρίζει ως η πιο διαδεδομένη απειλή, καθώς το 40 % του εδάφους στην Ουκρανία επηρεάζεται. Ο πόλεμος συνέβαλε στην καταστροφή με την απελευθέρωση τοξικών στοιχείων, όπως ο μόλυβδος, ο υδράργυρος και το αρσενικό, που μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές συνέπειες για τη δημόσια υγεία μέσω της διείσδυσης στις αλυσίδες τροφίμων.
Θαλάσσιο περιβάλλον
Ο Εύξεινος Πόντος βρίσκεται υπό μεγάλη πίεση από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, λόγω της υπερφόρτωσης θρεπτικών και μολυσματικών παραγόντων (συμπεριλαμβανομένων των μικροπλαστικών), της εντατικής θαλάσσιας κυκλοφορίας, της κλιματικής αλλαγής, της αλιείας και των χωροκατακτητικών ειδών. Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα αποτελούν την κύρια πηγή αναδυόμενων ρύπων.
Από το 2022 υπάρχει αυξανόμενη ανησυχία σχετικά με την αυξημένη απελευθέρωση χημικών ουσιών και την καταστροφή οικοτόπων, τόσο με μακροπρόθεσμες συνέπειες, λόγω στρατιωτικών δράσεων. Ωστόσο, η περιβαλλοντική παρακολούθηση από την έναρξη του πολέμου δεν είναι δυνατή λόγω της αδυναμίας πρόσβασης των ακτών και της αδυναμίας διενέργειας θαλάσσιων ερευνών.
Ιστορικό
Η κατάσταση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, της δράσης για το κλίμα, των δασικών πόρων, του εδάφους και του θαλάσσιου περιβάλλοντος αξιολογείται εντός χρονικού διαστήματος μεταξύ της δεκαετίας του 2010 και της δεκαετίας του 2020, το οποίο περιλαμβάνει την πανδημία COVID-19 και την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία. Η έλλειψη δεδομένων αποτελεί σημαντικό εμπόδιο για τη συνεχή χωρική και χρονική περιβαλλοντική παρακολούθηση.
Η διαθεσιμότητα αξιόπιστων επιτόπιων δεδομένων είναι ζωτικής σημασίας για τον εντοπισμό κρίσιμων περιβαλλοντικών και κλιματικών πτυχών. Ως εκ τούτου, είναι ζωτικής σημασίας να δημιουργηθούν και να βελτιωθούν τα δίκτυα παρακολούθησης, συμπεριλαμβανομένης της διαφανούς υποβολής εκθέσεων.