Μπορούμε να εξισορροπήσουμε τους στόχους βιοποικιλότητας με τις κοινωνικοοικονομικές ανάγκες;
Οι παγκόσμιες προμήθειες υπόγειων υδάτων υφίστανται αυξανόμενη πίεση. Οι επιπτώσεις της υπερεκμετάλλευσης και της ρύπανσης συχνά επιδεινώνονται από ασταθείς ή μεταβαλλόμενες καιρικές συνθήκες λόγω της κλιματικής αλλαγής. Οι παράκτιες περιοχές μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτες και ενδεχομένως να διατρέχουν επίσης κίνδυνο διείσδυσης αλμυρού νερού. Η διασφάλιση της παροχής γλυκών υδάτων και η πρόληψη της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων αποτελούν προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και απαιτείται επειγόντως αποτελεσματική διακυβέρνηση των υδάτων, ιδίως σε περιοχές που βρίσκονται ήδη υπό πίεση.
Η παραδοσιακή διακυβέρνηση των υδάτων επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση διοικητικών και τεχνικών ζητημάτων με παρεμβάσεις από την κορυφή προς τη βάση, με επίκεντρο το κράτος.
Ωστόσο, μια κοινωνικοοικολογική προοπτική, η οποία ενσωματώνει περιβαλλοντικούς και κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες, είναι επίσης σημαντική για τη διακυβέρνηση. Η προοπτική αυτή στηρίζει την ανάπτυξη μοντέλων «προσαρμοστικής διακυβέρνησης» που συνδυάζουν τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών με την επιστημονική γνώση και τη συνεχή μάθηση για την ανάπτυξη ανθεκτικών λύσεων ανά περίπτωση.
Για να διερευνήσουν αυτές τις προσεγγίσεις, διεθνείς ερευνητές με επικεφαλής το Κέντρο Ερευνών για την Απερήμωση και με χρηματοδότηση από την πρωτοβουλία PRIMA της ΕΕ, ίδρυσαν μια σειρά «ζωντανών εργαστηρίων» σε περιοχές με καταπόνηση των υδάτινων πόρων γύρω από τη Μεσόγειο. Τα ζωντανά εργαστήρια είναι κόμβοι έρευνας και καινοτομίας που προωθούν τη συνεργασία και τη συνδημιουργία λύσεων μεταξύ των πολιτών, των κυβερνήσεων, της βιομηχανίας, της ακαδημαϊκής κοινότητας και άλλων σχετικών ενδιαφερόμενων μερών. Αυτή η μελέτη χρησιμοποίησε μια κοινωνικο-οικολογική προσέγγιση για να εξετάσει ζωντανές εργαστηριακές εμπειρίες σε τέσσερις τοποθεσίες: Arborea (Ιταλία), Malia (Ελλάδα), Wadi El Bey (Τυνησία) και Erdemli (Τουρκία).
Ανακάλυψαν σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα σε όλες τις τοποθεσίες. Στην Arborea, η νιτρορύπανση στο νερό είναι υψηλή παρά τους αυστηρούς κανόνες για τη χρήση λιπασμάτων, τους οποίους οι αγρότες ισχυρίζονται ότι είναι δαπανηροί. Τα Μάλια αντιμετωπίζουν κινδύνους τόσο από τη νιτρορύπανση όσο και από τη μόλυνση του αλμυρού νερού. Στο Erdemli, τα επίπεδα των υπόγειων υδάτων μειώνονται γρήγορα λόγω της γεωργίας, του τουρισμού και της ξηρασίας. Οι άνθρωποι στο Wadi El Bey αντιμετωπίζουν κινδύνους για την υγεία από πηγάδια με μη ασφαλή επίπεδα νιτρικών αλάτων και υπάρχουν επίσης απειλές για τη βιοποικιλότητα στους τοπικούς υγρότοπους. Όλα αυτά τα προβλήματα έχουν οδηγήσει σε τοπικές συγκρούσεις και εντάσεις.
Οι ερευνητές αξιολόγησαν κάθε τοποθεσία χρησιμοποιώντας ένα πλαίσιο που ομαδοποιεί 20 μεμονωμένους παράγοντες σε τέσσερις διαστάσεις: περιβάλλον, θεσμοί και πολιτικές, διεπαφή επιστήμης-πολιτικής-δημόσιου τομέα και κοινωνική ισότητα. Με τη χρήση δεδομένων που συλλέχθηκαν και μοντελοποιήθηκαν, συνεντεύξεων με ενδιαφερόμενα μέρη, ανασκοπήσεων της επιστημονικής βιβλιογραφίας και εργαστηρίων, βαθμολόγησαν κάθε παράγοντα σε κλίμακα από 1 (εξαιρετικά αρνητικό) έως 5 (εξαιρετικά θετικό):
- Arborea (Ιταλία): 3,9 συνολικά, με υψηλό 4,4 για τα θεσμικά όργανα και τις πολιτικές και χαμηλό 3,3 για το περιβάλλον.
- Μάλια (EL): 3,5 συνολικά, με υψηλό 4,4 για τα θεσμικά όργανα και τις πολιτικές και χαμηλό 2,0 για το περιβάλλον.
- Wadi El Bey (Τυνησία): 2,5 συνολικά, με υψηλό 3,0 για τα θεσμικά όργανα και τις πολιτικές και χαμηλό 1,5 για το περιβάλλον.
- Erdemli (Τουρκία): 2,3 συνολικά, με υψηλό 2,8 για την πολιτική και τα θεσμικά όργανα και χαμηλό 1,8 για το περιβάλλον.
Ενώ υπήρχαν ορισμένες ισχυρές βαθμολογίες σχετικά με τα θεσμικά όργανα και τις πολιτικές, οι περιβαλλοντικές βαθμολογίες ήταν χαμηλές. Η έρευνα δείχνει ότι ακόμη και οι ισχυρές επίσημες δομές διακυβέρνησης αποτυγχάνουν να προσφέρουν αποτελεσματική βιώσιμη διαχείριση των υπόγειων υδάτων, οπότε το κλειδί για την επιτυχία θα μπορούσε να είναι η κοινωνική και επιστημονική προσέγγιση. Υπήρχαν ορισμένες σαφείς ομοιότητες γύρω από το τι έφερε τα καλύτερα αποτελέσματα:
- Όπου οι κοινότητες έχουν ισχυρή τοπική οργάνωση, οι λύσεις λειτουργούν καλύτερα. Στην Αρμπορέα, ένας ισχυρός γαλακτοκομικός συνεταιρισμός είδε αγρότες και επιστήμονες να συνεργάζονται για τη δημιουργία δασικών περιοχών για τον καθαρισμό των υπόγειων υδάτων και την ανακύκλωση θρεπτικών ουσιών από τα ζωικά απόβλητα. Όπου οι κοινοτικές ομάδες δεν διέθεταν κεφάλαια και αυτονομία, όπως στο Erdemli και στο Wadi El Bey, οι λύσεις έτειναν να είναι από πάνω προς τα κάτω και λιγότερο αποτελεσματικές.
- Η προσέγγιση των ανθρώπων οδηγεί σε αποτελεσματική μάθηση. Στα Μάλια, οι ντόπιοι συμμετείχαν στη μοντελοποίηση του νερού και μπορούσαν να δουν τα οφέλη της ανάμειξης των υπόγειων υδάτων με τα επιφανειακά ύδατα, αλλάζοντας απόψεις. Η συμμετοχή των κατοίκων του Wadi El Bey στην παρακολούθηση του νερού οδήγησε σε συμφωνία για την επεξεργασία των λυμάτων και τη χρήση ανακυκλωμένου νερού.
- Η κοινωνική δικαιοσύνη έχει σημασία. Όπου συμμετείχαν γυναίκες, τοπικές ομάδες και μικροκαλλιεργητές, οι άνθρωποι έτειναν να βρίσκουν πιο δημιουργικές αποδεκτές λύσεις. Στην Τυνησία και την Τουρκία, όπου τέτοιες ομάδες συχνά παραγκωνίζονταν, οι προσπάθειες για την αποτελεσματική διαχείριση του τοπικού νερού αντιμετώπιζαν δυσκολίες λόγω συγκρούσεων και ανισορροπιών ισχύος.
Πέρα από τους κανόνες και τις υποδομές, τα ζωντανά εργαστήρια στην παρούσα μελέτη κατέστησαν σαφές ότι το πολιτιστικό και κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί σημαντικό παράγοντα για τη βελτίωση των αποτελεσμάτων σε περιοχές που πλήττονται από το νερό και αρκετές από τις προσεγγίσεις που επισημαίνονται από το έργο έχουν έκτοτε ενσωματωθεί στη διακυβέρνηση. Η έρευνα παρουσιάζει αδιάσειστα στοιχεία για τον αντίκτυπο της οικοδόμησης εμπιστοσύνης σε τοπικό επίπεδο, διευρύνοντας τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και εστιάζοντας στη δικαιοσύνη.
Πηγή:
Ceseracciu, C., Nguyen, T. P. L., Deriu, R., Branca, G., Vozinaki, A.-E. K., Καρατζάς, Γ. Π., Mellah, T., Akrout, H., Yıldırım, Ü., Kurt, M. A., Jomaa, S., Carletti, A. και Roggero,. Σ. (2025) Καινοτόμος διακυβέρνηση για την αειφόρο διαχείριση των παράκτιων υδροφόρων οριζόντων της Μεσογείου: Στοιχεία από τα ζωντανά εργαστήρια Sustain‐COAST. Environmental Science & Policy 167:104038. https://doi.org/10.1016/j.envsci.2025.104038